Có lẽ nơi đất cổ luôn ẩn chứa một lực kéo kỳ lạ khiến con người ngoái nhìn quá khứ. Nó thúc giục họ truy tìm gốc gác, truy tìm những phần đã rơi khuất của chính mình. Hà Anh Tuấn, đạo diễn Lan Nguyên cùng ê-kíp STORII Original Documentary như bị một mạch nguồn vô hình thúc bách phải kể câu chuyện lớn hơn, bóng dáng của một câu chuyện âm nhạc nhanh chóng mở rộng đến hai chữ “cội nguồn”.

Và giữa vô vàn con đường để bước vào khái niệm rộng lớn ấy, bộ phim đã chọn một hướng đi không thể chính xác hơn: những lát cắt đời sống từ chương trình Như Chưa Hề Có Cuộc Chia Ly, đưa người xem trở lại với những tầng sâu nhất của ký ức, của bản sắc, của niềm tự hào, và cả những vết thương vẫn còn âm ỉ dưới bề mặt bình yên của mỗi con người.

Ngay khoảnh khắc trailer khép lại, tôi biết chắc mình phải xem bộ phim này, và phải xem ngay khi nó bắt đầu cất tiếng nói đầu tiên ngoài rạp.

“Con nhà ai, từ đâu đến?”

Một câu hỏi quen thuộc tưởng như chỉ để mở đầu câu chuyện, để làm quen, để đặt một con người vào đúng cái hộp thông tin tối giản nhất. Nhưng khi đến với phim tài liệu Chân Trời Rực Rỡ, câu hỏi ấy bỗng trở thành một nhát cuốc nện sâu xuống ký ức tập thể của người Việt ly tán.

Một vết nứt kéo dài qua nhiều thế hệ, trong lịch sử nhiều lần đứt gãy, quá nhiều người lớn lên mà không biết mình sinh ở đâu, ai đặt tên cho mình, cha mẹ trông thế nào, và đâu là nơi đáng lẽ họ đã thuộc về. Họ lớn lên với một lỗ sâu hoắm dưới chân, nơi lẽ ra phải có bàn tay thịt da của gia đình, phải có một đường chỉ đỏ mang tên cội nguồn.

Và MC Nguyễn Phạm Thu Uyên - người dẫn đường cho chương trình Như Chưa Hề Có Cuộc Chia Ly suốt từng ấy năm đã có diễn giải bao hàm trọn vẹn ý tứ của nỗi đau chia cắt: “Hình dung một người mình có thể lớn lên, mình có thể không biết mình từ đâu, mình có thể thất lạc, vẫn cứ thành ra một người rất tử tế rất đàng hoàng rất lương thiện rất tốt đẹp và có thể rất giàu sang, nhưng bản chất vẫn là mình không biết được cội nguồn của mình. Một người may mắn đi tìm và tìm được cội nguồn thì nó khác, giống như mình đứng trên đất mà mình biết được dưới chân mình là trái đất vậy. Một thứ gì đó rất là có bề dày, chứ không đơn thuần là chuyện trượt tay mà ly tán, kiểu vậy. Nó giống như rừng già.”

Người tìm được cội nguồn sẽ đứng vững theo một cách khác: không phải vì họ may mắn hơn, mà vì họ lại tìm thấy cái phần khiến một đời người đầy đặn.

Chân Trời Rực Rỡ mở ra bằng chương “Hạt” và “Cây”. Bộ phim kể về câu chuyện nơi những đứa trẻ ở Câu lạc bộ nghệ nhân Hà Thị Cầu học hát xẩm bằng cách góp vài cân gạo, vài thứ nhỏ nhoi trong nhà. Chúng bé dăm ba tuổi, đã biết đánh trống, biết hát, biết giữ hồn dân tộc bằng hơi thở của mình. “Đi đâu cũng được nhất, hát đâu cũng được nhất” hay “Họ nói Yên Phong là gió nên họ hãi lắm. Con bà Cầu thì thôi họ chịu thua rồi”. Người ta kể vậy, nhưng điều quý nhất đâu nằm ở những giải thưởng, tôi chợt nhận ra một chân lý giản dị: chỉ khi biết gốc gác của mình, người ta mới dám đứng thẳng mà vươn lên.

Khi những đứa trẻ ấy cất tiếng hát, thôi thúc trong tôi một ý niệm về nguồn cội. Một mạch nước ngầm của lịch sử chảy qua giọng hát của những sinh linh chưa đầy mười tuổi gợi ra câu hỏi: Bao di sản đang được gìn giữ, và bao phần khác đã thất lạc mãi mãi?

Rồi khi bộ phim chuyển sang chương “Rừng”, câu chuyện thất lạc từ Như Chưa Hề Có Cuộc Chia Ly dần được hé lộ. Một người có ba cái tên: Thạch Khương, Nghĩa và Lâm Văn Thuận, mà chẳng có cái nào thuộc về anh trọn vẹn. Một người khác không nhớ nổi họ, rằng liệu cái tên “Hùng” có phải của mình hay chỉ là ký hiệu được ai đó gắn vào để dễ gọi. Có những người không biết năm sinh, cha mẹ tên gì, đã lớn lên ở miền nào của đất nước.

Họ kể lại bằng một giọng đều đều, gần như không có điểm nhấn. Nhưng sự bình thản ấy lại đau hơn cả tiếng khóc. Những phận người ấy giống như những cái cây bị bật rễ từ lâu, vẫn cố đứng thẳng giữa đất lạ.

Ở điểm kiệt cùng đó, chương trình Như Chưa Hề Có Cuộc Chia Ly xuất hiện, chẳng thể vun vén lại toàn bộ gốc rễ đã mất, nhưng có thể ghì chặt lại phần thân run rẩy, xâu những mảnh danh tính tách rời. Chương trình dùng những cuộc gọi, những tấm hồ sơ, những chuyến đi để làm điều mà đôi khi chính gia đình ruột thịt cũng bất lực: ghép lại cho con người một cái tên, một quê nhà, một lịch sử cá nhân. Họ không thể trả lại nguyên vẹn gốc rễ, nhưng họ dựng lên một nơi để rễ mới bám vào bằng lòng tốt của người Việt, bằng ý niệm “máu thì đỏ, nước mắt thì mặn”, những người Việt sẽ vươn bàn tay, giữ vững lấy đồng bào mình, nhen lên một tia nhỏ nhoi: Tìm về nguồn cội.

Những lật trở của Chân Trời Rực Rỡ nằm ở việc bộ phim liên tục dò vào những địa tầng sâu hơn, nơi câu hỏi về “cội nguồn” không còn giản đơn như mối quan hệ giữa máu mủ và huyết thống.

Phim đặt ra một mệnh đề táo bạo: nếu một con người không hoàn toàn mang màu da vàng, đôi mắt đen hay in dấu bất cứ đặc trưng di truyền nào của dân tộc này, nhưng máu họ vẫn đỏ, nước mắt họ vẫn mặn, nỗi đau chia cắt vẫn nhói lên như của chính chúng ta, và khao khát được thuộc về vẫn cháy âm ỉ suốt đời, thì liệu “cội nguồn” có còn bị giới hạn?

Bộ phim từng bước bóc tách để mở ra một định nghĩa mới: cội nguồn là nơi “thuộc về”. Và chương trình Như Chưa Hề Có Cuộc Chia Ly trong suốt gần hai thập kỷ, đã đi qua vô số biến thể của “nơi thuộc về”.

Câu chuyện người vợ liệt sĩ nhận nuôi một em bé lai đen, đứa bé từ “phía bên kia”, từ nơi từng chỉ mang đến mất mát cho cuộc đời bà. Thế nhưng đoạn đời về sau, người con trai ấy, dù đã gần 50, vẫn tựa đầu vào vai mẹ với sự trìu mến của một đứa trẻ.

“Vì yêu thương nhau nhiều quá nên dù chẳng có dòng máu gì với nhau mà giờ con trai giống mẹ cả khuôn mặt lẫn tính cách. Đó mới là cội nguồn.”

Trong khoảnh khắc ấy, khái niệm “gốc gác” mà chúng ta thường tuyệt đối hóa bỗng trở nên nhỏ bé và thô ráp. Cội nguồn, trong trải nghiệm của những phận người này đâu chỉ nằm trong sợi ADN. MC Nguyễn Phạm Thu Uyên, người đã nhìn thấy hàng ngàn biến thể của sự đoàn tụ và chia lìa, đã mở ra một chân trời tư tưởng rộng hơn cho bộ phim:

“Không nhất thiết huyết thống là cội nguồn, không nhất thiết quê nội là quê hương, không nhất thiết quê ngoại mới là quê hương, cội nguồn nó sâu xa hơn rất nhiều.”

Ở tầng sâu ấy, Chân Trời Rực Rỡ chạm vào điều mà ít bộ phim Việt nào dám chạm: tái định nghĩa khái niệm cội nguồn, không đơn thuần là câu chuyện đi tìm cha, tìm mẹ, tìm tên gọi, mà là hành trình đi tìm nơi mình được nhìn thấy.

Và khi bộ phim mở ra khát vọng được nhìn thấy ấy, ta nhận ra hành trình đi tìm cội nguồn ngoài đời thực cũng mong manh và dễ bị đứt gãy đến nhường nào. Trong thời điểm mà các chương trình giải trí nở rộ, guồng quay của thị trường vô tình đẩy những hành trình nhân ái này ra khỏi ánh đèn sân khấu quen thuộc. Không phải vì người ta quên sự tử tế, mà bởi mô hình của chương trình vốn đòi hỏi một khối lượng công việc khổng lồ, từ xác minh hồ sơ, lần tìm manh mối đến bám đuổi từng dấu vết mong manh của một gia đình đã thất lạc. Khi nguồn lực ngày càng eo hẹp, chương trình lặng lẽ rơi vào tình thế kiệt quệ.

MC Nguyễn Phạm Thu Uyên nhớ lại khoảnh khắc ấy như một vết khắc rất sâu:

“Khoảng năm 2019 hoặc 2020, mình đã phải thừa nhận với Vietnamnet rằng bọn mình không còn khả năng nữa, không thể tiếp tục được nữa. Đấy là lúc bọn mình rất kiệt quệ rồi, chuẩn bị đóng cửa rồi. Thì tự dưng có một cái tin là Hà Anh Tuấn và những người bạn sẽ ủng hộ. Mình hoàn toàn bị sốc luôn… Đấy cũng là lần đầu tiên mình thật sự biết là bạn ấy, suốt ngần ấy năm, vẫn âm thầm theo dõi.”

Về phần mình, Hà Anh Tuấn đã dùng âm nhạc của mình tại đêm diễn Chân Trời Rực Rỡ để kêu gọi: “Chúng ta sẽ trích ra một số tiền nhỏ từ Chân Trời Rực Rỡ để ủng hộ Như Chưa Hề Có Cuộc Chia Ly, vì đó là nơi rất nhiều con người vẫn đang không mệt mỏi để đi tìm cội nguồn cho những người đồng bào của mình.”

Âm nhạc của Hà Anh Tuấn mở ra một lối đi cho chương trình Như Chưa Hề Có Cuộc Chia Ly, và đồng thời trở thành mạch dẫn cho toàn bộ hành trình tâm tưởng của bộ phim. Khởi nguồn từ live concert diễn ra giữa lòng cố đô Hoa Lư vào mùa xuân 2023, nơi Hà Anh Tuấn đưa 20.000 khán giả trở về không gian của hát xẩm, đặt âm nhạc Việt bên cạnh tinh thần thiền - triết của Kitaro. Âm nhạc đã định hình phong vị riêng của bộ phim tài liệu này. Những giai điệu vang lên dưới chân núi Mã Yên năm đó cho phép câu chuyện của chương trình nhân văn này được đặt vào phim một cách liền mạch, tự nhiên. Đó cũng là lý do đạo diễn Lan Nguyên tìm thấy trong concert ấy không chỉ là chất liệu âm thanh, mà là một “đề bài” để làm phim: ghi lại âm nhạc, nhưng đồng thời lắng nghe những hành trình đứt gãy - đoàn tụ của người con Việt.

Nói rằng chỉ Hà Anh Tuấn mới có thể dẫn dắt mạch kể này không phải là lời tán dương, mà là một nhận định chính xác. Bởi thứ âm nhạc anh tạo ra từ Chân Trời Rực Rỡ đã mang sẵn trong nó những câu hỏi về cội nguồn, mất mát và sự trở về, để rồi khi bộ phim vươn ra khỏi khuôn khổ một “concert movie”, những câu hỏi ấy trở thành sợi dây kết nối toàn bộ cấu trúc tác phẩm.

Và khi bộ phim bước sang chương “Cội”, tất cả các dòng chảy như cùng tụ lại. Hà Anh Tuấn đặt xuống một định nghĩa cuối cùng:

“Trong rừng có cội. Một vòng đời: sinh ra, lớn lên, ra đi, đứt gãy, rồi quay trở lại. Cội là máu mủ, là tiếng nói quê hương. Cội là ta, và cội là chúng ta.”

Qua câu nói này, bộ phim tự kết tinh chính mình. Rừng đại diện cho thứ gì đó lâu đời, bền bỉ và bao dung. Nơi cái đã mất có thể tìm đường trở lại. Nơi những gì bị đứt có thể nối liền. Nơi những gì ta tưởng rơi vào hư không thật ra vẫn đang đợi ta đi tìm.

Khi rời rạp, người xem mang theo một thứ rất lạ: một nhận thức mới. Rằng mỗi chúng ta, dù may mắn hơn những nhân vật trong phim, cũng đều đang đi tìm một “cội nguồn” nào đó: một ký ức gia đình, một di sản văn hóa, một phần bản thân đã từng bị bỏ quên. Chân Trời Rực Rỡ không buộc khán giả phải trả lời câu hỏi “Ta đến từ đâu?”, bộ phim khơi gợi rằng: Hãy thử đi tìm.

2025 trở thành một trong những năm đáng nhớ của điện ảnh Việt, khi tinh thần yêu nước được chạm tới bằng những tác phẩm giàu cảm xúc, đủ sức lay động khán giả đại chúng. Chân Trời Rực Rỡ hòa vào dòng chảy đó bằng thứ ánh sáng bền bỉ neo lại trong lòng người xem trước cả khi họ kịp nhận ra.

Một bộ phim đẹp không phải vì câu chuyện lớn lao, mà vì nó khiến ta cảm thấy chính mình bằng cách nào đó cũng thuộc về câu chuyện ấy.